Een onafhankelijke vereniging die kennis over, en dialoog met, China als doelstelling heeft.

Een onafhankelijke vereniging die kennis over, en dialoog met, China als doelstelling heeft.

25 jaar hersenonderzoek in China

Prof. Dr. Dick. F. Swaab

Wist u dat hersenonderzoek heeft geleid tot aanpassing van het jeugdrecht én van de transgenderwet? Dick Swaab, vooraanstaand arts en hersenonderzoeker, die bij een groot publiek bekend is door zijn boek ‘Wij zijn ons brein’, is ook professor aan Zhejiang Universiteit. In dit artikel vertelt hij over zijn werk in Nederland en in China. Hoe zijn eerste Chinese PhD student in Amsterdam hem in China introduceert en dankzij zijn baanbrekende onderzoek naar seksuele differentiatie van de hersenen gekroond wordt tot ‘ere-nicht’ van de homo studentenvereniging in Hangzhou.

Mijn eerste Chinese student

In 1991, lang voordat we allemaal e-mail gebruikten, kreeg ik als directeur van het Nederlands Herseninstituut en hoogleraar Neurobiologie aan de Universiteit van Amsterdam tot mijn verbazing een brief van een student uit China. De student die mij schreef, Jiang-Ning Zhou, vertelde dat hij mijn publicaties had gevolgd en vroeg of het mogelijk was bij mij zijn promotieonderzoek te doen. Ik schreef hem terug, zoals gebruikelijk bij dit soort verzoeken, dat dit alleen mogelijk was als hij een fellowship kon krijgen, waarmee hij vier jaar in zijn levensonderhoud zou kunnen voorzien. Meestal hoorde ik dan niets terug, maar dit keer liep het anders. Een half jaar later kreeg ik weer een brief van Zhou, waarin hij vertelde dat hij een Nuffic fellowship voor zijn promotieonderzoek in het Herseninstituut had gekregen, maar dat hij zijn komst wilde uitstellen omdat hij eerst Nederlands wilde leren. Ik schreef hem terug dat dat zonde van zijn tijd was, omdat er in ons instituut twintig nationaliteiten rondliepen die allemaal slecht Engels spraken, dus dat hij beter meteen kon komen. Chinezen doen wat de baas zegt en in 1992 kwam Zhou direct naar Nederland. Hij vertelde mij bij aankomst dat hij, naast zijn fascinatie voor de hersenveranderingen bij de ziekte van Alzheimer, waarvoor hij zijn fellowship had gekregen, geïntrigeerd was geraakt in een voor China zeer controversieel deel van mijn in 1985 en 1990 gepubliceerd onderzoek, namelijk hersenverschillen tussen mannen en vrouwen en tussen hetero- en homoseksuele mannen. Dat was een onverwachte mededeling voor iemand uit China, waar er toen zeer strikte regels golden voor seksueel gedrag. Een jongen en een meisje mochten toen nog niet eens hand in hand over straat lopen.


Transseksuele donoren

Het viel Zhou tijdens zijn promotieonderzoek op dat het hersengebied dat belangrijk is voor seksueel gedrag, de Bed Nucleus van de Stria Terminalis (BNST), bij mannen tweemaal groter was dan bij vrouwen. Ik stelde voor om vervolgens naar deze structuur te kijken in de hersenen van transseksuele donoren. Daar bleek inderdaad een vrouwelijke BNST in genetisch manlijke hersenen aanwezig te zijn en omgekeerd. Die omkering van geslachtsverschillen kwam dus overeen met hoe transseksuelen hun genderidentiteit zelf ervaren, maar niet met hun geboorte certificaat of paspoort. Onze geslachtsorganen differentiëren zich in de eerste paar maanden van de zwangerschap, en de hersenen van het kind ontwikkelen zich in manlijke of vrouwelijke richting tijdens de tweede helft van de zwangerschap.  Die twee processen kunnen daardoor afzonderlijk van elkaar beïnvloed worden, wat resulteert in transseksualiteit. Deze vondst werd in het toptijdschrift Nature gepubliceerd en Zhou vestigde er zijn reputatie mee, helemaal toen ons artikel werd verkozen tot een van de 100 top wetenschappelijke artikelen, wereldwijd. Onze vondst dat er een biologische basis was voor transseksualiteit had grote maatschappelijke consequenties. Het speelde een centrale rol bij het aannemen van een Engelse wet die het mogelijk maakt het geslacht in het paspoort en geboortecertificaat te veranderen en werd in het Europese Hof voor de Rechten van de Mens van de Raad van Europa voor hetzelfde doel gebruikt. 

Uitprepareren van hersenen in Hangzhou voor een kleine groep studenten.

Professor in China

In 1998 introduceerde Zhou mij voor het eerst in China en werd ik gasthoogleraar. Gezien onze gemeenschappelijke onderzoeksbelangstelling was het voor mij vanzelfsprekend om vanaf 1998 in mijn colleges in China ook de seksuele differentiatie van de hersenen te bespreken, niet alleen in relatie met man-vrouw verschillen maar ook in relatie met homo- en transseksualiteit. Voor de toehoorders was dit echter absoluut niet vanzelfsprekend. Een van de promovendi van Zhou vertelde mij later, toen ze bij me werkte in Amsterdam, dat dit voor haar een verbijsterende ervaring was geweest. Het was zelfs de eerste keer dat zij, hoewel ze in China arts was, over homoseksualiteit hoorde spreken. Alleen in de psychiatrie wist men ervan, maar daar bestond het idee dat homoseksualiteit een ziekte was. Een psychiater stelde tijdens de discussie na een college van mij zelfs dat homoseksualiteit in China nauwelijks bestond en dat het door de decadente Westerse samenleving bij ons zo vaak voorkomt. Mijn antwoord was dat homoseksualiteit een variatie is die over de gehele wereld ongeveer even vaak voorkomt, maar dat het door repressie in China verborgen bleef. Die opvatting is in de loop der jaren in China juist gebleken. 

In de jaren daarna veranderde China snel. In Zhejiang University in Hangzhou, werd ik Qiu Shi (Op Zoek naar de Waarheid) Professor. Ik begeleid daar promovendi die vaak ook een paar jaar in het Herseninstituut in Amsterdam komen werken. Ik geef onderwijs in de bouw en functies en ziekten van de hersenen. In 2012 gaf ik op uitnodiging een college over seksuele differentiatie van de hersenen. Tussen de studenten zaten een paar jongens met de regenboogvlag te zwaaien, waarop ik na afloop mijn handtekening moest zetten. Zo werd ik een soort ere-nicht van ‘The Queer Forum’, de studenten homobeweging van Hangzhou. Het ging de goede kant op met China, dacht ik toen, maar tien jaar later is deze organisatie verdwenen. Of dit door een verbod komt weten we niet. Tijdens een binnenlandse vlucht in China in 2014 zag ik op de voorpagina van de China Daily, een door de regering gecontroleerde krant voor buitenlanders, vrolijke foto’s en een positief artikel over een LGBT-festival rond Valentijnsdag met als kop: ‘The rainbow flag flies high in Shanghai’. China ging snel vooruit in de acceptatie van homoseksualiteit, althans in de universitaire wereld, maar op het platteland is homoseksualiteit nog een taboe. Het homohuwelijk is echter nog steeds niet mogelijk in China. Homoseksuele jongens gaan vaak met een vriendin naar hun ouders in het dorp terug en doen alsof het hun aanstaande vrouw is.

De college cursus in China

Hoewel ons hersenonderzoek primair fundamenteel georiënteerd is, heeft onderzoek aan de hersenen van de mens altijd een directe relatie met problemen in de samenleving. Met mijn vroegere student Professor Ai-min Bao geven we in Zhejiang University de cursus ‘Hersenen en maatschappij’. Daar bespreken we in 32 college uren (de helft op basis van discussies en presentaties van groepen studenten) onderwerpen die nog steeds zeer controversieel zijn in de Chinese maatschappij zoals:

– Seksuele differentiatie van de hersenen: transseksualiteit en homoseksualiteit.
– De effecten van chemicaliën in het milieu en geneesmiddelen op de hersenontwikkeling van het kind in de baarmoeder. Met geneesmiddelen tijdens de zwangerschap zijn ze in China niet terughoudend genoeg.
– Hersenen en criminaliteit in relatie tot gevangenis en de doodstraf in China. De ontwikkeling van de prefrontale cortex, die belangrijk is voor het zetten van de morele kaders en het remmen van de impulsen, is niet rijp voor het 23e jaar. Daarom is het jeugdrecht in Nederland in 2014 opgetrokken tot 23 jaar. Dat was de enige keer dat de politiek in Nederland luisterde naar de neurowetenschappen.
– Depressie en suïcide. Door het taboe dat in China op hersenziekten rust, is het laatste wat men doet naar een psychiater gaan voor de behandeling van een depressie en is het aantal suïcides daardoor driemaal hoger dan in het Westen.
– Hersenziekten als Alzheimer, Parkinson, autisme, schizofrenie worden besproken en het belang van hersenbanken voor het onderzoek naar oorzaken en therapie. Veel psychiatrische problemen zoals borderline persoonlijkheidsstoornis, angststoornissen  en OCD ‘bestonden’ niet in China toen ik daar voor het eerst kwam in 1998, maar nu worden ze herkend en blijken ze net zo frequent te zijn als in het Westen.
– Einde leven problematiek, voltooid leven en euthanasie. Euthanasie is verboden in China. De invoering ervan zal een groot probleem zijn omdat er een sterk wantrouwen is van de patiënten en hun familie jegens artsen.
– We leggen ook uit dat tijdens de hersenontwikkeling ieder brein verschillend wordt. Dat geldt zelfs voor de hersenen van een Siamese tweeling, die hetzelfde DNA hebben en alles vanaf de conceptie samen hebben meegemaakt. Dat betekent ook dat communisme uiteindelijk een utopie is, want niemand is gelijk, terwijl socialisme altijd een noodzaak zal blijven. Immers door de enorme complexiteit van de hersenontwikkeling zullen er altijd pechvogels zijn die de zorg van de maatschappij nodig hebben.
– De studenten krijgen ook een lijst met films uit het westen met aan neurologie en psychiatrie gerelateerde onderwerpen. Ze kunnen die films makkelijk vinden via internet want ze weten hoe ze ‘over de (internet) muur kunnen klimmen’. Ze moeten zelf een film kiezen en er vervolgens een kritiek op schrijven. Een aantal ervan is gepubliceerd in het tijdschrift van Zhejiang University.

In het Westen denkt men dat zo’n mate van academische vrijheid in China onmogelijk is, maar er is veel belangstelling voor de cursus en hij wordt gesteund door het bestuur van de Universiteit.

Signeersessie