Dichterbij Draken en Demonen

Het leuke van een rondleiding bij een tentoonstelling vind ik toch altijd dat je zoveel meer ‘ziet’ en zoveel meer te weten komt dan wanneer je op eigen houtje een rondje doet. Zeker als de rondleiding verzorgd wordt door de curator die de tentoonstelling heeft samengesteld. 

In het Groninger Museum is dat Lecong Zhou en hij vertelt graag en met enthousiasme over hoe de tentoonstelling Draken en Demonen, over 5000 jaar Aziatische keramiek, tot stand is gekomen en hoe hij te werk is gegaan.

Anders Collectie

Lecong Zhou werd na zijn studie kunstgeschiedenis in Groningen en Utrecht conservator Aziatische keramiek in het Groninger Museum. Hij kreeg de opdracht om de keramiek erfenis van de familie Anders voor het publiek toegankelijk te maken, een collectie van meer dan 1400 keramische objecten uit China en Japan, terwijl het Groninger Museum, zelf al over de grootste collecties Aziatische kunst en kunstnijverheid in Nederland beschikt; een schier onmogelijke opgave. Zhou heeft gekozen om juist de rijke geschiedenis en cultuur van China en Japan te laten zien in een veelheid van uiteenlopende voorwerpen, uit uiteenlopende periodes en dynastieën die iets vertellen over rituelen, belevingswereld en dagelijkse gewoonten. Hij had plaats voor zo’n 400 objecten, prachtig geplaatst in het Starck Paviljoen.

Starck Paviljoen

Dit is een cilindervormige ruimte in het museum, ontworpen als een labyrint van ruimtes die de bezoeker uitnodigen om te dwalen en telkens nieuwe ontdekkingen te doen. De ruimte is ingericht met witte vitrages, subtiele verlichting waarin de keramiek prachtig gepresenteerd wordt. 

Wat is keramiek?

Zhou begint zijn rondleiding met een lesje over wat keramiek eigenlijk is. Het is een verzamelterm voor onder andere aardewerk, steengoed en porselein, met eigen specifieke grondstoffen, baktemperaturen, kenmerken en gebruiksvoorwerpen. De bezoekers mogen voorbeelden van deze materialen aanraken en de verschillen in textuur en zwaarte voelen. Zo weten we waar we naar kijken en hebben we vast een idee van het vakmanschap dat ons in de vitrines staat op te wachten.

Vanzelfsprekend zijn de alleroudste potten en kruiken van aardewerk, het eenvoudigste productieproces. Fascinerend is echter dat deze voorwerpen 5000 jaar oud zijn, tot 1920 onaangeroerd, onder de aarde verstopt hebben gelegen en daardoor perfect geconserveerd. De zwarte grafische decoraties ogen daarentegen eigentijds.

Acht Onsterfelijken

We staan stil bij de Acht Onsterfelijken, blijkbaar een bekend fenomeen of verhaal uit de Chinese oudheid. In een ruimte speelt er op de tentoonstelling een korte animatiefilm waarin de acht worden voorgesteld. We bekijken ook de beeldengroep die deze mythologische acht-eenheid verbeeldt. Hoewel van vrij recente datum toont het  in een keer de kern van het verhaal. De acht figuren staan en zitten geheel ontspannen op een vuurspuwende, sissende draak die uit woest kolkende golven omhoog rijst. Het is duidelijk dat de draak en de zee hen niet deert, ze zijn immers onsterfelijk, ieder dankzij een specifiek attribuut, een voorwerp dat hun karakter en kracht symboliseert. Zo heeft Zhongli Quan (钟离权) altijd een waaier bij zich waarmee hij leven en dood in de hand heeft. Lü Dongbin (吕洞宾) draagt een zwaard waarmee hij het kwaad kan verslaan. Maar het is niet alleen krachtpatserij binnen deze groep: He Xiangu (何仙姑) de enige vrouw in de groep draagt een lotusbloem of een vijzel. Haar kracht kan genezen en innerlijke rust behouden. Lan Caihe (蓝采和) is een genderneutrale figuur die vaak wordt afgebeeld met een mand vol bloemen. Lan is het symbool van deugd en harmonie met de natuur, ‘hun’ kracht ligt in innerlijke vrijheid en het loslaten van wereldse verlangens. 

Eigentijdse superpower

Onwillekeurig moet ik denken aan de vele superhelden van onze tijd, voor het grote publiek op beeld gezet en uitgebracht door Hollywood, Pixar en Netflix: Ik heb genoten van The Incredibles (1 en 2) waarin het echtpaar Bob en Helen Parr en hun drie kinderen met hun superkrachten het kwaad moeten bestrijden. Ook zag ik Heroes weer voor me, een eindeloze serie, waarin verschillende personen door een vreemde zonsverduistering buitengewone gaven krijgen, zoals telepathie, het kunnen tijdreizen en kunnen vliegen. Krachten die ze nodig blijken te hebben om rampen te voorkomen en de mensheid te redden. De populariteit van dit soort verhalen en films geeft wel aan dat helden van alle tijden en alle culturen zijn. En voor alle leeftijden: Wie heeft er niet nog ergens een stapeltje Pokémon kaarten in een laatje liggen; stuk voor stuk figuren met zeer uiteenlopende karakters en krachten. 

Porselein verovert de wereld

Inmiddels zijn we aanbeland bij vitrines met prachtige kommen en schalen versierd met lieflijke bloemmotieven, sierlijke figuren en oosters landschappen. We kunnen inmiddels het materiaal herkennen en zien of er met boven- of onderglazuur versierd is, maar dat is nog maar het begin van de ontdekkingstocht. De gebruikte illustraties, de kleuren, de vorm, een keurmerk of niet, er zijn zoveel aanwijzingen over de herkomst en het gebruik van de voorwerpen. In China is men al sinds de 7e eeuw in staat porselein te maken. Een zeer verfijnd product dat exclusief voor de keizer en zijn familie werd gemaakt. Pas in de 17e eeuw werd het, door een onrustige periode van burgeroorlogen en machtsstrijd, voor de pottenbakkers mogelijk – en nodig – om een grotere markt aan te boren en konden zij hun fantasie in de ontwerpen de vrije loop laten.

Helemaal interessant wordt het als, ook in die tijd, de handel tussen China, Japan en Europa op gang komt. De eerste scheepsladingen met porselein uit China waren een enorme hit bij de gegoede burgerij. Al gauw plaatste men bestellingen voor andere, meer Nederlandse of Europese vormen en decoraties – zelfs met eigen initialen – het ‘Chine de commande’. Ondenkbaar voor de moderne mens die al zenuwachtig wordt als een bestelling niet de volgende dag geleverd wordt.

Ondertussen trachtte men in Delft het Chinese porselein na te maken, wat niet helemaal lukte maar toch resulteerde in het ook immens populaire Delfts blauw. Wel de exotische illustraties, niet het geavanceerde materiaal, voor de kleinere beurs.

Pas op Breekbaar

Gezien de hoge breekbaarheidsfactor van keramiek besteedt de expositie ook aandacht aan de kunst van het repareren; Kintsugi, de Japanse, subtiele manier om breuken met goud te benadrukken maar ook de lompere oplossing van lijm en nietjes heeft veel serviesgoed van de vuilnishoop gered. Bij sommige ongelukken heeft de kostbare, fragiele lading het op wonderbaarlijke wijze overleefd en zijn reparaties niet nodig. Uit meerdere gezonken VOC schepen is de lading toch deels onbeschadigd op het droge gehesen. 3 januari 1752 vergaat de Geldermalsen in de Zuid Chinese zee, het wrak wordt pas in 1984 ontdekt en de rijke lading – 203 kisten met porselein en goud – toen – ter waarde van 68.000 gulden – bij Christie’s geveild. Uit deze boedel is een fors beeld van Zhongkui, een legendarische, nog immer populaire Chinese held, bijna geheel in tact, herrezen en mag als bedwinger van demonen niet op deze tentoonstelling ontbreken.